Klaus Mann. Op zoek naar een weg
De generatie van Klaus Mann (1906-1949) groeide op in een tijd van grote politieke en sociale onrust. Eerst brak in 1914 de Eerste Wereldoorlog uit en toen die voorbij was, lag de jonge Duitse democratie voortdurend onder vuur van antidemocratische groeperingen van extreemlinkse en extreemrechtse signatuur. Die politieke instabiliteit werd extra gevoed door de economische problemen waarmee Duitsland na de oorlog kampte: massawerkloosheid en hyperinflatie.
Een bohémien
Klaus Mann noemde de jaren twintig een ordeloze en chaotische tijd met veel 'valse profeten'. Jonge mensen bekeerden zich tot het boeddhisme, werden revolutionair of vonden hun heil in het expressionisme en leefden zich uit op het thema 'vadermoord'. Kinderen van de lagere burgerij waren bang maatschappelijk naar beneden te tuimelen en op te gaan in de grauwe massa 'proletariërs'. Veel van hen riepen om een 'Führer' die hen uit de nood zou helpen. Anderen vonden aansluiting bij het marxisme of socialisme en weer anderen, zoals Klaus Mann, hielden zich helemaal afzijdig van politiek. Zij leefden als bohémien en verdiepten zich in morele, religieuze en esthetische vraagstukken. Dat veranderde na 1930. Volgens Klaus Mann vormde de opkomst van het nationaalsocialisme voor de meeste van deze intellectuelen een leerschool om de sociale en politieke problemen wel serieus te nemen (2).
Klaus Mann (rond 1932).
Pas vanaf 1930 ontwikkelde zich bij Klaus Mann een politiek engagement. Hij veroordeelde het fascisme en vluchtte in 1933 om die reden uit Duitsland. Klaus Mann streed tégen het fascisme, maar deed dat niet vanuit een bestaande ideologie. Vanaf het moment dat hij zich bezighield met politiek worstelde hij met concepten als socialisme, communisme en kapitalisme en een keuze voor één van deze wereldbeschouwingen kon hij niet maken.
De 'Third Force'
Over de geestelijke ontwikkeling van Klaus Mann gaat deze geschiedenis. Ik onderzoek wat zijn houding was ten opzichte van marxisme, socialisme en kapitalisme. Daarbij ligt de nadruk op zijn ontwikkeling in de jaren dertig, maar ik kijk ook naar de ontwikkeling die hij doormaakte in de jaren twintig, een periode waarin politiek nog geen enkele aantrekkingskracht had op de 'estheticus' Klaus Mann. Ten slotte bekijk ik in hoeverre Klaus Mann ingedeeld kan worden bij een stroming als de Third Force, zoals die is gedefinieerd door de historicus Georg L. Mosse in Germans and Jews: The Right, the Left, and the Search for a "Third Force" in Pre-Nazi Germany (1970).
Wat de biografische gegevens betreft ben ik vooral afgegaan op hetgeen Klaus Mann zelf schreef in de autobiografie Het Keerpunt en de zeer informatieve biografie van Uwe Naumann. Voor zijn politieke ontwikkeling heb ik gebruik gemaakt van drie bundels met artikelen, essays, recensies en verhalen van Klaus Mann uit de periode 1919 tot 1949.
April 1988