Conclusie

Klaus Mann was in de eerste jaren van zijn 'loopbaan' als schrijver sterk beïnvloed door het 'estheticisme' van het 'fin-de-siècle'-tijdperk. Dat ging gepaard met een grote belangstelling voor het irrationele en het lichamelijke en een zeer a-politieke houding. Hierin kwam geen wezenlijke verandering toen Klaus Mann aan het einde van de jaren twintig belangstelling kreeg voor het ideaal van een verenigd Europa, zoals dat door Graaf Goudenhove-Kalergi werd gepropageerd. Uit afschuw voor het nationalisme en de 'Blut-und-Boden' idealen, die aan het einde van de jaren twintig steeds meer invloed kregen, noemde Klaus Mann zich een Europese intellectueel. De praktische politiek stond toen nog heel ver van hem af. Als bohémien leefde hij een zorgeloos en ongebonden bestaan. Na de eerste grote verkiezingsoverwinning van de nazi's in 1930 werd Klaus Mann zich geleidelijk aan bewust van zijn maatschappelijk verantwoordelijkheid als kunstenaar. Dit bewustwordingsproces heb ik in mijn scriptie aan de hand van de veranderende houding van Klaus Mann ten opzichte van Gottfried Benn geïllustreerd.

Maatschappelijk engagement en de strijd tegen het fascisme betekende evenwel niet dat Klaus Mann zich ook aansloot bij een politieke partij of een bestaande ideologische stroming. Klaus Mann verwierp zowel het marxisme als het kapitalisme. De kapitalistische maatschappij was volgens hem verantwoordelijk voor sociale misstanden en de opkomst van het fascisme. Maar communisme was volgens Klaus Mann ook geen alternatief. Dat was in zijn ogen te materialistisch en te dogmatisch. Het communistische systeem gaf te weinig ruimte aan de kritische en onafhankelijke geest en leidde daarom tot verstarring en stagnatie.

Als alternatief kwam Klaus Mann vervolgens met het concept van het humanistische socialisme. Daarin probeerde hij het socialisme te combineren met de humanistische, op vooruitgang gerichtte traditie van het Westen.

Ik kom nu bij het begrip van de Third Force en de vraag of Klaus Mann bij een dergelijke stroming is in te delen. De groepen die Georg Mosse tot de Third Force rekent zijn aan de ene kant linkse intellectuelen, die geen aansluiting vonden bij het marxisme, en anderzijds völkische denkers, die zich terugtrokken in een nationalistische mystiek.

De overeenkomst tussen deze twee groepen is hun verachting voor de bestaande kapitalistische maatschappij en het daarin heersende materialisme. Zij verwierpen die bestaande maatschappij vanuit een geestelijk ideaal, dat, volgens Mosse, boven elke maatschappelijke realiteit stond. Deze intellectuelen waren 'geobsedeerd' door absolute waarden en verwierpen van daaruit de 'hypocrisie' van politieke tactieken en compromissen. Om dezelfde reden waarom zij de bestaande kapitalistische maatschappij verwierpen, wezen zij ook het marxisme af. Het marxisme was te materialistisch. De marxistische ideologie ging bovendien uit van de bestaande maatschappij en dat impliceerde dus acceptatie van de bestaande maatschappij.

Tot op zekere hoogte past Klaus Mann zeer goed in de defenitie van Mosse van de Third Force. Het maatschappelijk engagement van Klaus Mann speelde zich in de eerste plaats op geestelijk niveau af. Zijn Pan-Europa ideeën, zijn lidmaatschap van de 'Gruppe Revolutionärer Pazifisten', die zich boven de partijen stelde en zijn humanistisch-socialisme getuigen van zijn zeer idealistische voorstellingen. Bovendien verwierp Klaus Mann, zoals ik heb laten zien, zowel het communistische- als het kapitalistische systeem.

Toch zijn er een aantal elementen aan te wijzen, waardoor Klaus Mann niet zonder meer is in te delen bij de Third Force, zoals Mosse die heeft gedefinieerd. Klaus Mann verwierp het communisme en het kapitalisme niet onvoorwaardelijk. In feite wilde Klaus Mann de beste elementen uit beide maatschappijsystemen combineren. Hij wilde terug naar de zuivere beginselen en die combineren. Klaus Mann heeft bovendien bewondering voor de pogingen van president Roosevelt om het oude kapitalistische systeem door hervormingen te verbeteren. Ten slotte wil ik hier nog aan toevoegen, dat de intellectueel van Klaus Mann een actieve rol krijgt toebedeeld. Het was de taak van intellectuelen in samenwerking met de machthebbers de structuur van een nieuwe maatschappij uit te stippelen. Dit past niet in het beeld van Mosse van de compromisloze intellectueel.

Klaus Mann kan noch bij een rechtse noch bij een linkse politieke stroming worden ingedeeld. Daarom kan zo'n begrip als de Third Force zeer nuttig en verhelderend werken. Maar het is een bezwaar dat Mosse een zeer grote, uiteenlopende groep van intellectuelen heeft inbegrepen. Daarom kan de definitie bijna nooit voor honderd procent opgaan voor de individueel bestudeerde intellectueel.

Dit mankement zal waarschijnlijk inherent zijn aan het gebruik van een begrip. Een begrip kan alleen waardevol zijn wanneer hij enigszins ruim geformuleerd is.