Triumph des Willens

Na de première van Sieg dez Glaubens kreeg Riefenstahl van Hitler de opdracht nog een film te maken. Deze keer moest het een uitgebreide film over de partijdagen in Neurenberg in 1934 zijn. Maar omdat ze plannen had voor een eigen film schakelde ze de hulp in van Walter Ruttmann, maker van de beroemde documentaire Berlin: Die Symphonie einer Grosstadt. Hij zou een proloog met een geschiedenis van de NSDAP maken. Daarop vertrok Leni Riefenstahl naar Spanje om de film Tiefland op te nemen.

Tiefland is gebaseerd op de opera van Eugen d'Albert. Het is een romantisch verhaal over arme boeren die in opstand komen tegen onderdrukkende landheren. In de film, die gesitueerd is in de 18e eeuw, speelt Leni Riefenstahl een zigeunerdanseres. Het filmen moest voortijdig worden afgebroken, omdat Leni Riefenstahl instortte en voor twee maanden in het ziekenhuis terecht kwam. Het is niet duidelijk waarom ze instortte.

Drie eisen

In augustus 1934 keerde ze terug naar Berlijn. Ze werd daar bij Hitler ontboden, die haar eraan herinnerde dat zij de film zou maken en niet Walter Ruttmann. Ze zou toen tegengeworpen hebben dat ze niets afwist van het verschil tussen SS en SA, dat ze geen idee had wat van belang was en wat niet en dat ze niet met Goebbels overweg kon (35). Maar uiteindelijk stemde ze toch toe om de film te maken als er drie eisen zouden worden ingewilligd. In de eerste plaats zou zij voor de financiële middelen zorgen en niet de partij. Ten tweede mocht niemand, inclusief Hitler of Goebbels, de film zien voor de première en ten derde zou Hitler haar nooit vragen voor een derde film (36). Het is niet duidelijk waarom ze de film niet wilde maken en het is ook niet na te gaan of zo'n gesprek daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. In alle bronnen worden deze drie eisen opgesomd, maar ze gaan ook allemaal terug op een interview met Riefenstahl uit 1965. Mij lijkt het twijfelachtig dat ze zo kon onderhandelen met Hitler. Volgens Barsam maakte ze Triumph des Willens omdat ze besloten had in Duitsland te blijven, omdat ze een heilig geloof had in Hitler en omdat ze geen andere keuze had dan Triumph des Willens op bevel van de Führer te maken (37).

Riefenstahl en Hitler tijdens de opnamen van Triumph des Willens in september 1934

In ieder geval heeft ze zich niet aan de derde eis gehouden. Na de voltooiing van Triumph des Willens maakte ze een derde film voor de nazi's, Tag der Freiheit. De Wehrmacht was niet tevreden met het aandeel van 1,5 minuut dat zij had in Triumph des Willens. Daarom liet Leni Riefenstahl zich overhalen nog een film te maken die helemaal aan de Wehrmacht gewijd was. Ook de eerste eis klopt niet helemaal. Volgens Riefenstahl kreeg ze geld van Ufa voor haar privé-onderneming, Riefenstahl GmbH (38). Maar uit archiefstukken blijkt echter dat de financiering wel wat ingewikkelder lag (39). Na de oorlog raakte Riefenstahl verwikkeld in een proces over de rechten van de film. Daarbij bleek dat Leni Riefenstahl niet de producent in juridische zin was en dus ook niet de rechten van de film kon claimen. Ufa beschouwde haar in het contract als een 'Sonderbevollmachtigte der Reichsleitung der NSDAP'. Ufa maakte zo in formele zin een contract met de NSDAP en niet met Leni Riefenstahl. Leni Riefenstahl kreeg wel de technische en artistieke leiding over de film, maar de NSDAP was officieel de maker (40).

Een perfecte voorbereiding

Toen de financiering rond was, ging ze zich voorbereiden op de opname van de film die haar naam voor altijd aan Hitler zou verbinden. Dat ze haar opdracht van de Führer serieus opvatte, blijkt uit een briefwisseling tussen haar en Karl Auen, een ambtenaar van de 'Reichsfilmkammer'. In een brief aan Karl Auen deed Leni Riefenstahl haar beklag over de cameraman Emil Schünemann, die zij gevraagd had mee te werken aan de film. Hij had uit principe geweigerd mee te werken, omdat het beneden zijn waardigheid was (41). Leni Riefenstahl wilde dat dit uitgezocht zou worden. Hiermee leverde ze hem in feite uit aan de nazi's. Schünemann verdedigde zich door te zeggen dat hij graag een film van de partijdag zou maken, maar dat het beneden zijn waardigheid was onder leiding van een vrouw te werken (42). Dit argument werd door de 'Reichsfilmkammer' geaccepteerd. Riefenstahl was minder tevreden met het antwoord en schreef terug :'Wenn der Führer es nicht unter seiner würde findet, mich mit der Künstlehrischen Gesamtleitung dieser Arbeit zu betrauen, so ist es zumindest eigenartig, wenn Herr Schünemann es unter seiner Würde findet, dies anzuerkennen'(43). Na de oorlog verklaarde Schunemann dat hij niet voor de nazi's had willen werken, maar dat hij bang was voor vervolging en daarom had gezegd dat hij niet voor een vrouw wilde werken.

Riefenstahl en Heinrich Himmler, de leider van de SS (9 september 1934)

Het is niet duidelijk wanneer Leni Riefenstahl aan de voorbereidingen van de film begon. In een interview in 1972 zei ze dat ze pas twee weken voor het begin van de partijdagen (4-11 sept. 1934) te horen kreeg dat zij de film moest maken (44). Ook Barsam, die zijn informatie baseert op interviews met haar, zegt dat zij pas twee weken voor het begin van de partijdagen uit Spanje terugkeerde (45). Dit wordt tegengesproken door de brief aan Karl Auen die de datum 17 augustus 1934 heeft. Volgens Nowotny is ze dan ook een maand voor de aanvang van de partijdagen begonnen met de voorbereidingen (46). Eenzelfde leemte in haar geheugen blijkt als ze in een ander interview zegt dat er maar twee camera's tot haar beschikking stonden voor de verfilming van de partijdagen (47). Dit lijkt wel heel sterk gezien de 18 cameramannen, 19 camera-assistenten en de twee nieuws teams waarmee ze de film maakte. Met een staf van 170 man vertrok ze naar Neurenberg. Daar werden voor de cameramannen kuilen gegraven voor het sprekersplatform, rails gelegd voor de bewegende beelden en liften gebouwd langs de 36 meter hoge vlaggenmasten.

Leni Riefenstahl in een lift langs een van de vlaggenmasten.

Een vraag die de vele auteurs die zich met Leni Riefenstahl hebben beziggehouden, zich telkens weer stellen, is de vraag of er samenwerking is geweest tussen de organisatoren van de partijdagen en Leni Riefenstahl. Daarmee samen hangt de vraag of Triumph des Willens als propagandafilm bedoeld is. Een antwoord op deze vragen is niet gemakkelijk te geven omdat ook deze vragen, net als andere punten rond de persoon Leni Riefenstahl, omgeven zijn met rookgordijnen die in de eerste plaats door Leni Riefenstahl zelf zijn opgetrokken.

Twee belangrijke politieke gebeurtenissen werden op de partijdagen naar voren gebracht. In 'De nacht van de lange messen' op 30 juni 1934 was een groot deel van de SA-top en hun leider Ernst Röhm uitgemoord en op 2 augustus 1934 was Hitler Rijkspresident geworden. Op de partijdagen liet men zien dat de eenheid binnen de partij ondanks alles groter was dan ooit en werd Hitler geïntroduceerd als de absolute heerser over Duitsland (48). Of er ook voor de film instructies zijn gegeven in deze richting en of er geregisseerd is met het oog op de film is niet helemaal duidelijk maar wel zeer waarschijnlijk. Het staat buiten kijf dat de partijdagen zelf tot in detail gepland waren. Het is immers onmogelijk twee miljoen mensen op zo'n gedisciplineerde wijze bijeen te houden zonder een gedetailleerd draaiboek.

Riefenstahl en Hitler tijdens de opnamen van Triumph des Willens in september 1934

In de brochure, Hinter den Kulissen des Reichsparteitagfilms, die door Ernst Jäger zou zijn geschreven, maar de naam Leni Riefenstahl draagt, zegt ze dat de voorbereidingen van de partijdagen in nauwe samenwerking met haar zijn gedaan (49). Na de oorlog ontkent ze dit door te zeggen dat zij het boekje Hinter den Kulissen niet geschreven heeft en dat zij het zelfs nooit heeft gelezen (50). Mij lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat ze een boekje dat haar naam draagt nooit heeft gelezen. Ze zou Triumph des Willens zelfs zonder eigen concept hebben gemaakt en 'alles aus reine Intuition' hebben gefilmd (51). Dat het met die intuitie wel meeviel blijkt uit bronnen van 1934, waarin wordt vermeld dat er elke dag een werkplan klaar lag voor de cameramannen en dat er elke dag een regiebespreking werd gehouden. Ook het belichte materiaal werd nog dezelfde dag ontwikkeld om na te kijken of er dingen overgedaan moesten worden (52). Helmut Regel vat de organisatie van het filmwerk van Triumph des Willens samen als een 'Triumph der Organisation, ein Beleg perfecter Generalstabplannung, den Leni Riefenstahl mit ihrem 120-Köpfe-Stab in Nürnberg geliefert hat' (53).

Draaien Triumph des Willens Riefenstahl met cameraman Sepp Allgeier

Montage Triumph des Willens, 1 januari 1935

Een propagandafilm?

Over de vraag of Triumph des Willens een propaganda film is, zei Riefenstahl voor de oorlog hele andere dingen dan na de oorlog. Na de oorlog zei ze dat Triumph des Willens een onbevooroordeeld historisch verslag van het congres is en dat je het als een documentaire moet zien (54). In 1935 dacht ze daar blijkbaar nog heel anders over. In het boekje Hinter den Kulissen zei ze: 'Ich komponiere den Parteitag aus der Fülle der Wirkungsmotive, wir sie mir von der Leinwand her ins Auge Springen...Es kommt nicht darauf an, dass alles chronologisch richtig auf der Leinwand erscheinen soll. Die Gestaltungsrichtlinie fordert, dass man instinktiv, getragen vom dem realen Erlebnis Nürnbergs, den einheitlichen Weg findet, der den Film so gestaltet, dass der Hörer und Zuschauer von Akt zu Akt von Eindruck zu Eindruck überwältigender empörreisst' (55). In het dagblad van het Deutsche Arbeitsfront van 17 januari 1935 zei ze:'Selbstverständlich heisst es bei dieser Aufgabe trotz allen künstlerischen Bestrebens Realismus zu geben, Tatsachen zusammenzureihen, aber durch die Form, in die man sie giesst, den grösst möglichen Eindruck zu übermitteln. Über allem stand die Verbundenheit zwischen Führer und Volk, immer wieder war es das grosse Erlebnis. Das zu zeigen, zum Ausdruck zu bringen, ist eine der Afgabe, die ich mir gesteld habe...Noch nie in der Welt hat sich ein Staat derartig für einen Film eingesetzt. Es ist sein Gesicht, das zu uns Sprechen wird, sein Führer und seine Gefolgschaft. Ein ganzes Volk wird sich ihm widerfinden' (56).En ze streefde ernaar 'das Bild vielleicht noch stärker wirken zu lassen, als es in Wirklich schön war' (57).

Parade in het centrum van Neurenberg, Riefenstahl en haar crew staan rechts

Riefenstahl staat met haar crew rechts van de parade, voor de auto van Hitler (september 1934)

De selectie

Uit deze citaten blijkt wel dat Triumph des Willens meer is dan een documentaire waarin een objectieve weergave van de werkelijkheid wordt gegeven. Triumph des Willens geeft de werkelijkheid weer zoals Leni Riefenstahl die heeft geïnterpreteerd. Daarom is het van belang haar ideeën te analyseren, zoals die in de film naar voren komen. Ik heb hierbij vooral gebruik gemaakt van de analyse die Nowotny geeft, omdat die het beste aansluit bij het beeld dat ik van de film heb gekregen. Triumph des Willens bestaat voor 40% uit redevoeringen en voor de rest uit parades, marsen en appèls. Toch is Triumph des Willens geen eentonige film. De mogelijkheden met cameraposities, beweging, perspectieven en instellingen zijn optimaal uitgebuit. De continu wisselende cameraposities wekken de indruk van een alziend oog, die de indruk van een waarheidsgetrouwe weergave versterken (50). Maar de chronologie is veranderd. De partijdagen duurden van dinsdag 4 september tot maandag 10 september. Het programma bestond uit de aankomst van Hitler, partijcongressen, defilés, fakkeltochten, volksfeesten, demonstraties van de Wehrmacht, redevoeringen en dergelijke. Leni Riefenstahl heeft hier een selectie uitgemaakt en in de film wordt de indruk gewekt dat alles zich in twee dagen heeft afgespeeld.

Massascène in de grote Luitpoldarena in Neurenberg

De symboliek

De symboliek speelt een belangrijke rol in de film. De symbolen van het hakenkruis, de rijksadelaar en vlaggen zijn zeer vaak in beeld. De tekstpassage 'ein Volk, ein Fuhrer, ein Reich, Deutschland' wordt onderstreept met beelden van de mannen van de Arbeitsdienst, beelden van Hitler, de rijksadelaar en de hakenkruisvlaggen. Daarmee krijgen de symbolen een zin. De hakenkruisvlaggen symboliseren Nazi-Duitsland, de adelaar staat voor het Duitse rijk, Hitler voor de grote leider en de beelden van de massa's voor het Duitse volk (58). Hitler speelt in Triumph des Willens de hoofdrol. De camera's zijn constant op zijn persoon gefixeerd: Hitler die uit het vliegtuig stapt, Hitler in de auto, Hitler tussen het volk, Hitler die bejubeld wordt door het volk, Hitler die een redevoering uitspreekt en Hitler als toehoorder. Hitler wordt als enig individu van de massa's onderscheiden en erboven verheven .De slotwoorden van Hess aan het einde van het partijcongres vormen dan ook een samenvatting van de rode draad in de film: 'Hitler ist Deutschland, wie Deutschland Hitler ist'.

Hitler spreekt in de arena de massa's toe

Close up van Hitler die de Hitlergroet brengt

Naast Hitler spelen de andere partijleiders slechts een onbeduidende rol. Zij zijn maar kort in beeld als ze een redevoering uitspreken. Alleen Lutze, de nieuwe leider van de SA, krijgt meer aandacht. Het volk speelt een nog kleinere rol. De massa's spelen de rol van beweeglijke coulissen. Zij behoren net als de vlaggen tot het decor van Neurenberg. Individuen die in de massa's gefilmd worden, hebben geen eigen identiteit. Het gaat alleen om de Hitlergroet die zij brengen, hun 'Heil'-geroep of om de hakenkruizen die ze op hun jas hebben. De emoties of de personen zijn niet van belang (59). Het vlag hijsen, de heldenverering, het spreekgezang en de spelen van de jongeren krijgen het karakter van rituelen (60). Dit alles, de symboliek, de Hitler-cultus en de nazi-mystiek, die in de film op de voorgrond staan, heeft weinig met de realiteit van doen. Daarom kan de film geen aanspraak maken op het zijn van een documentaire. Uit de film blijken de doeleinden van de partijdagen in politieke zin. Bij de selectie van het materiaal heeft Leni Riefenstahl duidelijk aandacht besteed aan de scène waarin Hitler, in nagedachtenis van Hindenburg, als Führer bejubeld wordt en Lutze krijgt meer aandacht. Hitler verwijst in een van zijn redevoeringen een keer naar de Röhm-putsch en hij wijst vervolgens op de eenheid binnen de partij die onveranderd is gebleven. Leni Riefenstahl geeft een artistieke interpretatie van de partijdagen zoals zij ze heeft gezien, maar het is ook duidelijk dat haar artistieke ideeen geheel in overeenstemming kwamen met het beeld dat de nazi's graag van zichzelf wilden laten zien.

Première

De première van Triumph des Willens, in het Ufa-Palast am Zoo in Berlijn, moest de grootste gebeurtenis op filmgebied van het jaar 1935 worden. Onder leiding van Speer kreeg het Ufa-Palast am Zoo 'die imposanteste Fassade, die jemals den Ufa-Palast am Zoo in Berlin geschmukt hat' (61).

Première van Triumph des Willens op 28 maart 1935 met de door Albert Speer ontworpen façade.

Vanaf 5 april draaide Triumph des Willens in 70 steden in Duitsland. De promotie van de film bestond uit enorme reclamecampagnes. Er werd een begeleidend boekje uitgegeven met een hoge oplage, er verschenen veel recensies in de bladen en de bioscoopprijzen werden verlaagd. Toch bleef het bezoekers aantal relatief laag en draaide de film maar kort, omdat het geforceerde bezoekersaantal in de eerste week geconcentreerd was (180.000 bezoekers in de eerste week) (62). Leni Riefenstahl ontving drie prijzen voor de film: de Duitse Staatspreis in 1935, een gouden medaille op het filmfestival van Venetië en de Grand Prix de l'Exposition Internationale des Arts et Techniques in Parijs in 1937. Deze laatste prijs werd niet zonder protesten toegekend.

Leni Riefenstahl op de cover van Time in 1936

Rechts: Leni Riefenstahl op de cover van Time op 17 februari 1936.

Toen ik deze geschiedenis schreef, bestond er nog geen internet. Om Triumph des Willens te zien, moest ik naar het Filmmuseum in Amsterdam. Daar mocht ik de film in een privé-voorstelling in de grote bioscoopzaal zien. Tegenwoordig gaat dat heel wat makkelijker: de film staat in zijn geheel en in delen op youtube.

Na voltooiing van Triumph des Willens nam Riefenstahl tijdens de partijdagen van 1935 de reeds genoemde film Tag der Freiheit op. Ze nam deze film in een dag op met zes cameramannen. In deze film wordt de Wehrmacht verheerlijkt. Over de film zegt ze: 'It was an experimental short using montage technique both pictorially and aurraly to create what must be a dazzling as well as deafening impression of military force' (63).