Wat de foto niet vertelt

Hoeveel vertellen foto's ons nu echt over de werkelijkheid?

De foto van Eddie Adams werd door Westerse én communistische persbureaus in groten getale verspreid. De Noord-Vietnamezen 'bewezen' met de foto dat de oorlog eigenlijk een burgeroorlog was tussen een corrupt en inhumaan marionettenregime in Zuid-Vietnam en een heroïsche vrijheidsbeweging in Noord-Vietnam, terwijl het Westerse publiek in de foto een bevestiging zag voor het gruwelijke, zinloze en misdadige karakter van de door de Verenigde Staten gevoerde oorlog [1].

In een radio-uitzending van National Public Radio op 16 juli 1998 beschreef Adams hoe de foto tot stand kwam. Adams dacht in eerste instantie dat het pistool op het hoofd van de Vietcongstrijder alleen een dreigement was en daarvan maakte hij een foto. Op het moment dat hij afdrukte, haalde politie-officier Loan de trekker over en werd de Vietnamees geëxecuteerd [2]. Loan kwam op Adams af en zei: 'He killed many of your people and many of my man.' [3] Daarna volgde Adams Loan nog een paar weken. Toen bleek dat Loan een zeer gerespecteerd man was; hij was een held voor de Zuid-Vietnamezen en niet de brute idioot die de foto van hem gemaakt had. Adams: 'Photographs, you know, they are halfthruths. It’s only one side. That’s a sad thing'. Aan Adams vertelde Loan zijn kant van het verhaal: de geëxecuteerde was een Vietcongsoldaat die aanslagen had gepleegd op hoge politiefunctionarissen. Onder die vermoorde mensen bevond zich ook Loans beste vriend en diens hele familie. 'Wat zou ik als individu hebben gedaan als ik in zo’n situatie had verkeerd?' vroeg Adams zich af [4]. Dit verhaal, dat op zijn minst een ander licht werpt op de gebeurtenis, vertelde de foto in 1968 niet. Adams bleef contact houden met Loan, die in 1975 naar Amerika vluchtte. Adams weigerde het geld dat hij bij de uitreiking van de Pulitzer Prize kreeg voor deze foto.

Van Nick Uts foto zien we vrijwel nooit het originele negatief. Dat laat aan de rechterkant van de weg een soldaat zien (of een fotograaf met een helm op), die rustig wandelend, met het hoofd voorover gebogen een filmrolletje in zijn toestel draait. Een afdruk van het originele negatief zou voor een groot deel de dramatiek uit de schreeuw halen. Wat is werkelijkheid? De verschrikkelijke schreeuw van Kim Phuc? De soldaat (of de fotograaf) langs de kant van de weg die geen acht slaat op de schreeuw?

Aan de foto van de Bosniër achter prikkeldraad zit een luchtje. Dat ontdekte de journalist Thomas Deichmann. Hij reisde af naar Bosnië en daar werd zijn vermoeden bevestigd dat er iets niet klopte aan de foto. Waarom was het prikkeldraad bevestigd aan de kant van de gevangenen? Uit gesprekken met mensen uit de omgeving, met een medewerker van het Rode Kruis die het kamp kende en uit ongemonteerde beelden van ITN zelf, bleek dat er rond Trnopolje geen prikkeldraadhek stond en bleek ook dat het geen gevangenkamp was, maar een opvangcentrum voor verdreven moslims [5] Niet de gevangenen hadden achter prikkeldraad gestaan, maar de journalisten. Zij hadden het kamp vanaf een met prikkeldraad afgezet stuk grond gefilmd.

Verslaggever Ed Vulliamy citeerde in zijn artikel voor The Guardian op 7 augustus 1992 een moslimvrouw die zei dat ze uit veiligheidsoverwegingen vrijwillig naar het kamp was gekomen. Volgens Vulliamy was Trnopolje geen concentratiekamp en in zijn artikel was niets terug te vinden van een prikkeldraadhek. Twee jaar later echter schreef Vulliamy in zijn boek Seasons in Hell: 'Met zijn ribbenkast achter het prikkeldraad van Trnopolje werd Alic het symbool van de oorlog.' [6] Het lijkt er op dat Marshall en Williams onder grote druk van het thuisfront hebben gestaan om met materiaal terug te komen waarmee het bewijs geleverd kon worden dat Serviërs zich in Bosnië schuldig maakten aan foltering en moord. De geruchtenmachine daarover draaiden toen al op volle toeren. 'The Proof. Behind the barbed wire, the brutal truth about the suffering in Bosnia' drukte de Daily Mail twee dagen later vet af. 'Belsen 1992' kopte de Daily Star.

Foto’s doen bijna ongemerkt hun werk. Kritische kantekeningen worden er niet snel bij geplaatst.

Herman Selier, ‘Fotografie en Maarschappijgeschiedenis’, Groniek 111 (1991) p. 29
Van de executie maakte cameraman Vo Suu van NBC Television opnamen: NBC News Archives, Media ID 00Z4466.
National Public Radio 16 juli 1998 (een dag eerder was Loan overleden. Loan was in 1975 naar de VS gevlucht)
Frits Baarda, Het Oog van de Oorlog (Amsterdam 1989) p. 11
Thomas Deichmann, ‘Het beeld dat loog’, De Groene Amsterdammer, 22 januari 1997
geciteerd in: Thomas Deichmann, ‘Het beeld dat loog’, De Groene Amsterdammer, 22 januari 1997